Próby zdefiniowania bioetyki
Bioetyka, będąca specjalizacją w ramach etyki filozoficznej, zajmuje się ustalaniem ocen i norm moralnych w kontekście interwencji w ludzkie życie. Dotyczy to zarówno momentów jego powstawania, trwania, jak i końca. Rozwój nauk medycznych, biologicznych i technicznych przynosi nowe wyzwania dla bioetyki, która musi oceniać nowe możliwości ingerencji w życie pod kątem ich moralności.
Początki bioetyki jako dyscypliny były różnorodne. V. R. Potter postrzegał ją przez pryzmat ochrony środowiska naturalnego, nie koncentrując się na problematyce biomedycznej. Dla niego bioetyka była wysiłkiem wykorzystania wiedzy biologicznej w celu poprawy jakości życia ludzkiego i przetrwania gatunku. Podkreślał znaczenie etyki ziemi, przyrody, populacji i wykorzystania zasobów naturalnych. Inspiracją dla jego podejścia były prace Th. Dobzhansky’ego, który wskazywał na potrzebę opracowania programów zapewniających przetrwanie ludzkości, czego sama natura nie gwarantuje. Potter traktował bioetykę jako dziedzinę bliską etyce środowiskowej i ekologicznej, skupiając się na profilaktyce i ochronie biosfery.
Z kolei A. Hellegers skupiał się na relacjach między medycyną, lekarzem a pacjentem, podkreślając potrzebę ochrony praw pacjentów. Bioetyka w jego ujęciu była bardziej związana z etyką medyczną. W Hastings Center rozwijano bioetykę w szerszym znaczeniu, natomiast w Kennedy Institute skoncentrowano się na węższym rozumieniu dyscypliny. D. Callahan argumentował, że węższe ujęcie bioetyki nie obejmuje wszystkich moralnych problemów związanych z naukami o życiu.
Bioetyka jest wciąż definiowana i kształtowana, co prowadzi do różnorodności jej definicji. W. Reich opisywał ją jako systematyczne studium ludzkiego postępowania w kontekście nauk o życiu i zdrowiu, oceniane przez pryzmat wartości moralnych. E. Sgreccia widział w niej część filozofii moralnej, która analizuje moralność interwencji w życie ludzkie, zwłaszcza w kontekście nauk medycznych i biologicznych. T. Ślipko z kolei definiował bioetykę jako dział etyki szczegółowej, skupiający się na ocenach i normach moralnych w sytuacjach granicznych życia, takich jak jego początek, trwanie i koniec, dzieląc ją na biogenezę, bioterapię i tanatologię.
Bioetyka, choć związana z naukami ścisłymi, nie jest filozofią nauki ani etyką zawodową, taką jak etyka medyczna. Jej zakres jest szerszy i obejmuje moralne wytyczne dotyczące właściwego wykorzystania możliwości naukowych.
Problemy z zakresu bioetyki
Bioetyka, rozumiana jako dziedzina filozoficzna, wykracza poza granice nauk ścisłych i nie ogranicza się do filozofii nauki. Jej głównym celem jest formułowanie ocen i norm moralnych, które wyznaczają granice odpowiedniego wykorzystania osiągnięć nauk biologicznych, medycznych i technicznych. Nie jest to również etyka zawodowa, tak jak etyka medyczna, ponieważ zakres bioetyki jest znacznie szerszy i obejmuje więcej niż tylko deontologię badacza czy etykę lekarską.
Bioetyka ekologiczna, inaczej nazywana etyką środowiska naturalnego, koncentruje się na wpływie zewnętrznych warunków na narodziny i życie człowieka. Powstała w odpowiedzi na negatywne skutki technokratyzmu i konsumpcjonizmu, które prowadzą do degradacji środowiska i zaburzeń ekologicznych. Zajmuje się ona skutkami biologicznymi i medycznymi wynikającymi z degradacji środowiska oraz formułuje normy dotyczące relacji człowieka z przyrodą, ochrony gatunków zwierząt czy metod hodowli i eksperymentów na zwierzętach.
Bioetyka genetyczna skupia się na kwestiach związanych z genezą człowieka, w tym na problemach wynikających z rozwoju genetyki, embriologii i eugeniki. Zajmuje się ona możliwościami wykrywania wad genetycznych już w okresie prenatalnym oraz potencjałem terapii genowej. Bioetyka genetyczna wyznacza granice dopuszczalnych ingerencji w kod genetyczny, sprzeciwiając się manipulacjom mającym na celu determinowanie cech człowieka oraz selekcji prenatalnej powiązanej z aborcją. Obrona moralnego statusu płodu i życia nienarodzonych to również jej istotny aspekt.
Bioetyka zajmuje się także zagadnieniami związanymi z bioterapią, w tym eksperymentami medycznymi, metodami leczenia wpływającymi na zachowanie, transplantacją narządów oraz kryteriami śmierci dawcy. Ostatni obszar bioetyki dotyczy kwestii związanych ze śmiercią człowieka, w tym eutanazji, opieki nad osobami nieuleczalnie chorymi i stosowania aparatury reanimacyjnej.
Miejsce moralności w bioetyce
Bioetyka, choć zrodzona z postępu w dziedzinach takich jak biologia, medycyna czy genetyka, a także pod wpływem decyzji prawnych i polityki, dąży do bycia niezależną dyscypliną. Wymaga to od niej ujawnienia filozoficznych podstaw, w tym kryteriów oceny dobra i zła, które są kluczowe przy podejmowaniu decyzji medycznych o znaczeniu dla życia i zdrowia ludzkiego.
W filozofii etycznej rozróżnia się co najmniej trzy podejścia do etyki: eudajmonistyczne, które wiąże dobro moralne ze szczęściem, deontonomiczne, opierające się na obowiązkach, oraz personalistyczne, akcentujące godność osoby ludzkiej jako kryterium moralności.
Początki bioetyki wiążą się z oddzieleniem faktów od wartości i dominacją pozytywizmu, który naukom ścisłym przypisywał obiektywizm, a kwestie etyczne relegował do sfery prywatnej. W efekcie bioetyka rozwijała się w duchu scientyzmu i utylitaryzmu, skupiając się na wykorzystaniu osiągnięć naukowych dla zwiększenia użyteczności. Utylitaryzm w bioetyce przybierał różne formy, od kalkulacji korzyści w komisjach etycznych po argumenty na rzecz eutanazji czy aborcji w przypadkach ciężkich wad genetycznych.
Deontonomizm w bioetyce podkreśla wartość autonomicznej decyzji, traktując wolność jako wartość absolutną, co może prowadzić do subiektywizmu. Z kolei personalizm stawia na pierwszym miejscu godność osoby ludzkiej, kierując wolność na dobro osoby jako takiej.
W bioetyce formułuje się różne zasady etyczne, które mają ułatwić rozwiązywanie konkretnych problemów. Ich zrozumienie zależy od filozoficznych założeń danej bioetyki. W bioetyce utylitarystycznej i liberalistycznej akcentuje się autonomię, dobroczynność i sprawiedliwość, podczas gdy w podejściu personalistycznym ważne są zasady nieszkodzenia, solidarności czy całościowości. Zasady te nie mogą być rozpatrywane oddzielnie od kryterium moralności oraz podstaw antropologicznych i metafizycznych, a ich konfrontacja często prowadzi do konwencjonalnych kompromisów w komisjach etycznych.
