W Polsce istnieje możliwość odmowy wykonania pewnych świadczeń medycznych przez personel medyczny, jeśli kolidują one z ich sumieniem. Taka odmowa jest związana z klauzulą sumienia, która pozwala na wyłączenie się z procedur, które są sprzeczne z osobistymi przekonaniami lekarza czy pielęgniarki.
Klauzula sumienia w polskiej praktyce medycznej
Klauzula sumienia to zasada prawna, która pozwala niektórym profesjonalistom unikać wykonywania określonych czynności zawodowych, jeśli są one sprzeczne z ich osobistymi przekonaniami moralnymi lub religijnymi. W przypadku zawodów medycznych, a zwłaszcza lekarzy, klauzula ta daje możliwość odmowy wykonania pewnych usług medycznych, które normalnie wchodzą w zakres ich obowiązków, ale są niezgodne z ich sumieniem.
Istnieją jednak pewne warunki, które muszą zostać spełnione, aby lekarz mógł skorzystać z tego przywileju. Nie jest to kwestia jednoznaczna i budzi wiele kontrowersji. Dyskusje dotyczą zarówno tego, jakie konkretne warunki muszą być spełnione, aby lekarz mógł legalnie odmówić wykonania usługi, jak i tego, które dokładnie świadczenia medyczne mogą podlegać tej odmowie. Niektórzy zastanawiają się, czy lekarz powinien upewnić się, że pacjent otrzyma potrzebną pomoc u innego specjalisty, zanim odmówi wykonania usługi.
Problemy moralne w zakresie medycznej klauzuli sumienia
W debacie dotyczącej klauzuli sumienia często pojawia się pytanie o to, czy lekarz powinien mieć możliwość odmowy wykonania zabiegów medycznych, które są dla niego moralnie problematyczne. Jednakże taka forma pytania jest zbyt uproszczona. Różnorodność usług medycznych, które są regulowane prawnie, sprawia, że nie wszystkie z nich mogą być objęte klauzulą sumienia. Dlatego, aby dokładnie określić, które świadczenia medyczne mogą być przedmiotem odmowy ze względów moralnych, należy je dokładniej zdefiniować.
Rodzaj świadczeń medycznych ma znaczenie. Różnicuje się między świadczeniami pozytywnymi, które wymagają podjęcia określonej akcji, a świadczeniami negatywnymi, które polegają na zaniechaniu działania. Istnieją również świadczenia o charakterze mieszanym, takie jak na przykład odłączenie pacjenta od aparatury podtrzymującej życie. Powszechnie uznaje się, że pacjent ma większe prawo do decydowania o tym, czego nie chce, niż o tym, co ma być z nim zrobione.
Podział świadczeń medycznych z perspektywy moralnej
Świadczenia medyczne można podzielić na cztery główne kategorie, jeśli spojrzymy na nie z perspektywy moralnej w kontekście zastosowania klauzuli sumienia. Pierwsza z nich obejmuje te usługi, które lekarz musi odmówić, ponieważ są one zabronione przez obowiązujące prawo. Przykładem może być sytuacja w Polsce, gdzie aborcja jest dozwolona jedynie w określonych przypadkach, a w pozostałych lekarz ma obowiązek odmowy wykonania zabiegu, nawet jeśli nie jest to sprzeczne z jego sumieniem. W takich sytuacjach lekarz nie musi powoływać się na klauzulę sumienia, aby uzasadnić swoją decyzję.
Drugą grupę stanowią świadczenia, które są dozwolone, ale nie wymagane. Przykłady takich usług to niektóre zabiegi z zakresu chirurgii kosmetycznej. Pacjent może chcieć skorzystać z takiej usługi, ale lekarz ma prawo odmówić jej wykonania z różnych przyczyn, nie tłumacząc się klauzulą sumienia. W takim przypadku nawet jeśli żaden z dostępnych lekarzy nie zgodzi się na wykonanie usługi, pacjent nie ma podstaw do skargi, gdyż nie jest to usługa obowiązkowa.
Trzecia kategoria to świadczenia wymagane, które pacjenci mogą żądać od lekarzy. Wśród nich wyróżnia się te, które są obowiązkowe dla każdego lekarza zdolnego je wykonać. Przykładem może być sytuacja, w której lekarz musi udzielić pomocy, aby zapobiec utracie życia lub ciężkiemu uszkodzeniu ciała pacjenta. W takich przypadkach lekarz nie może odmówić pomocy, powołując się na sumienie czy przekonania religijne.
Ostatnia grupa to świadczenia, które są wymagane, ale nie nakładają obowiązku na każdego indywidualnego lekarza, lecz na całą społeczność medyczną. Przykładem może być przeprowadzenie aborcji w przypadku ciąży powstałej w wyniku przestępstwa. Kobieta ma wtedy nie tylko prawo do zabiegu, ale również może oczekiwać, że społeczność lekarska umożliwi jej wykonanie wymaganego świadczenia.
Świadczenia medyczne, których wolno odmówić ze względów moralnych
Kwestia medycznej klauzuli sumienia jest uzasadniona, gdy dotyczy usług, które są uznane za zbiorowy obowiązek danej profesji medycznej, na przykład lekarzy czy farmaceutów. Mowa zatem o przypadkach z ostatniej grupy świadczeń opisanych wcześniej. W ramach tych obowiązków pojawiają się usługi, które budzą moralne kontrowersje. Niektórzy specjaliści uznają je za korzystne, podczas gdy inni odczuwają moralny sprzeciw. Klauzula sumienia pozwala tym ostatnim zachować moralną niezależność, zwalniając ich z konieczności świadczenia lub bezpośredniego uczestnictwa w usługach, które są dla nich nieakceptowalne.
Jednakże, aby zwolnić kogoś z obowiązku, musi on najpierw na tej osobie ciążyć. Każdy lekarz, będąc częścią wspólnoty medycznej, na którą spada zbiorowy obowiązek, powinien dbać o dostępność usług medycznych dla pacjentów, którzy mają do nich prawo. Klauzula sumienia nie zwalnia zatem całkowicie z obowiązku, ale zakłada, że lekarz czy farmaceuta będzie dążył do zapewnienia dostępu do tych usług.
Warto zastanowić się, czy niektóre kontrowersyjne usługi medyczne nie powinny być jedynie dozwolone lub zakazane. Póki co, jeśli usługa jest uznana za obowiązkową na mocy umowy społecznej i przepisów prawnych, żaden członek profesji medycznej nie może całkowicie uchylić się od udziału w jej realizacji.
Pojawia się pytanie, czy wskazanie innego lekarza jest wystarczające, aby usługa była rzeczywiście dostępna. Wspólnoty medyczne powinny zadbać o szczegółowe regulacje, które pozwolą na spełnianie zbiorowych obowiązków, szanując jednocześnie indywidualne decyzje członków. W Polsce profesje medyczne powinny zastanowić się, czy są w pełni świadome tej odpowiedzialności i czy wywiązują się z niej należycie.
